Kamis, 31 Mei 2012

Sekilas Tentang Semantik


Semantik berasal dari bahasa Inggris Semantics dari bahasa Yunani sema (nomina) ‘tanda’ : atau dari verba samaino ‘menandai’, ‘berarti’. Istilah tersebut digunakan para pakar bahasa untuk menyebut bagian ilmu bahasa yang mempelajari makna. Semantik merupakan bagian dari tiga tataran bahasa yang meliputi fonologi, tata bahasa (morfologi – sintaksis) dan semantik
Istilah semantik baru muncul pertama sejak tahun 1894 melalui istilah American Philological Associatiaon balam sebuah artikel yang berjudul Reflected meaning. Sejarah mengenai semantik dapat dibaca dalam artikel “An Account of the Word Semantics (Word, No. 4 th.1984:78-9). Menurut Breal semantik masih sebagai ilmu murni historis (historis semantic). Historis semantik ini cenderung mempelajari semantik yang berhubungan dengan unsur-unsur luar bahasa.
Reisig (1825) sebagai salah seorang ahli klasik mengungkapkan konsep baru tentang grammar (tata bahasa) yang meliputi tiga unsur utama, yakni etimologi, studi asal-usul kata sehubungan dengan perubahan bentuk maupun makna dan ilmu tanda (makna). Berdasarkan pemikiran Reisig tersebut maka perkembangan semantik dapat dibagi dalam tiga masa pertumbuhan, yakni :
1.      Masa pertama, yang ,merupakan underground period.
2.      Masa kedua, semantik sebagai ilmu murni historis.
3.      Masa perkembangan ketiga, ditandai dengan munnculnya karya filolog swedia Gustaf stern dengan melakukan kajian makna secara empiris dengan bertolak dari satu bahasa (inggris).
Semantik baru dinyatakan sebagai ilmu makna pada tahun 1990 dengan munculnya Essai de Semantique dari Breal. Selain itu, yang juga sangat menentukan arah perkembangan Linguistik berikutnya adalah Ferdinand de Saussure yang berpandangan bahwa bahasa merupakan satu system yang terdiri atas unsur-unsur yang saling berhubungan dan merupakan satu kesatuan.Pada tahun 1923 muncul buku The Maining of Meaning karya Ogden & Richards, yang menekankan tiga unsur dasar, yakni pikiran (unsur yang menghadirkan makna), referent (memiliki hubungan yang signifikan dengan makna), simbol (tidak memiliki hubungan langsung dengan referent).
Ada bermacam-macam istilah semantik, antara lain, signifik, semasiologi, semologi, semiotic, semmemik, dan semik. Menurut Lehher, semantik merupakan ilmu yang sangat luas, karena di dalamnya melibatkan unsure-unsur struktur dan fungsi bahasa yang berkaitan erat dengan psikologi, filsafat, antropologi dan sosiologi. Antropologi digunakan dalam analisis makna dalam budaya masyarakat pemakai suatu bahasa, filsafat digunakan untuk menjelaskan makna secara filosofis, psikologi bermanfaat karena adanya gejala kejiwaan yang ditampilkan manusia baik secara verbal ataupun non verbal, dan sosiologi digunakan untuk melihat hal-hal berupa ungkapan atau ekspresi tertentu yang dapat menandai kelompok sosial atau identitas sosial.
·         Ruang Lingkup Semantik
Ruang lingkup semantik berkisar pada hubungan ilmu makna itu sendiri di dalam linguistik, meskipun faktor nonlinguistik ikut berpengaruh sebagai fungsi bahasa yang nonsimbolik. Semantik merupakan studi suatu pembeda bahasa dengan hubungan proses mental atau simbolisme dalam aktifitas bicara. Menurut Sommefelt bahasa merupakan hal yang prinsip dalam kehidupan manusia. Bahasa adalah suatu system yang harus dipelajari seseorang, dari orang lain yang menjadi penutur suatu bahasa. Dari pendapat tersebut dapat dikatakan bahwa objek dari semantic adalah makna. Makna dapat dianalisis melalui tataran bahasa berupa fonologi, morfologi dan sintaksis. Dalam fonologi dapat membedakan makna melalui pasangan minimal. Makna dapat pula diteliti melalui fungsi hubungan antar unsur. Dengan demikian maka akan dikenal adanya makna leksikal dan makna gramatikal, sehingga ruang lingkup semantik meliputi fonologi, morfologi, sintaksis, wacana dan bahkan teks.

·         Istilah makna
Makna merupakan pertautan yang ada di antara unsure-unsur suatu bahasa (terutama kata-kata). Menurut Palmer makna hanya menyangkut intrabahasa sedangkan menurut Lyons mengkaji makna suatu kata ialah memahami kajian kata tersebut yang berkenaan dengan hubungan-hubungan makna yang membuat kata tersebut berbeda dari kata-kata lainnya. Dalam hal  isi komunikasi ini menyangkut makna leksikal dari kata-kata itu sendiri. Makna mempunyai tiga tingkat keberadaan, yakni :
1.      Pertama, makna menjadi isi dari suatu bentuk kebahasaan.
2.      Kedua, makna menjadi isi dari suatu kebahasaan.
3.      Ketiga, makna menjadi isi komunikasi yang mampu membuahkan informasi tertentu.
Sehubungan dengan tiga tingkat keberadaan makna, samsuri mengungkapkan adanya garis hubungan antara makna, ungkapan dan kembali ke makna.
Pada hakekatnya mempelajari makna berarti mempelajari bagaimana setiap pemakai bahasa saling mengerti. Makna sebuah kalimat sering tidak tergantung pada system gramatikal dan leksikal saja, tetapi  tergantung pada kaidah wacana. Makna sebuah kalimat yang baik pilihan katanya dan susunan gramatikalnya sering tidak dapat dipahami tanpa memperhatikan hubungannya dengan kalimat lain dalam sebuah wacana.Selain itu, dalam suatu bahasa faktor ekstralinguistik (sosial) dapat mempengaruhi dalam penentuan makna kalimat, contohnya dalam bahasa Sunda dan Jawa. Masalah ini termasuk sosiolinguistik bukan masalah leksikal. Filosof dan Linguis mencoba menjelaskan tiga hal yang berhubungan degan makna, yakni :
1.      Makna kata secara alamiah
2.      Mendeskripsikan makna kalimat secara alamiah
3.      Menjelasakan proses komunikasi.
Suatu kata akan mempunyai makna yang beragam bila dihubungkan dengan makna lain. Hal tersebut mengakibatkan suatu kata A bila dihubungkan dengan kata B akan memiliki jenis hubungan yang berbeda bila A dihubungkan dengan C.


Rabu, 30 Mei 2012

Satua Bali : Sang Jogor Manik Mamidanda Watek Atmane


SANG JOGOR MANIK MAMIDANDA WATEK ATMANE

Tan kacrita pamargan Sang Bima maideran ngruruh atman Sang Pandune, sane mangkin kacrita Sang Jogor Manik sedekan katangkilin olih Sang Suratma, Sang Wikrama miwah Sang Utpata. Sami panyingakanidane ageng-ageng ngencorong tur pra­rainidane barak nyejehin.
Sang Jogor Manik ngandika, "lh, Dewa Sang Surat­ma, Sang Wikrama miwah Sang Utpata! Kenkenang baan ngitungang sawireh atmane liu teka tusing pape­gatan, panyatakan, panyiuan kanti bek Tegal Panang­sarane?"
Sang Wikrama miwah Sang Utpata matur, "Inggih Ratu Dewa Prabu! Manah titiang becikan sami watek atmane bakta ring kawah genine. Yan nenten ipun ngi­ringang durusang tigtig tur oros pulang ring kawah genine." Sang Suratma taler matutang atur Sang Wi­krama miwah Sang Utpata sapunika.
Sang Jogor Manik ngandika, "Dewa Sang Wikrama, Sang Utpata muah Sang Suratma kema I Dewa ka alase orahin watek cikra balane mai, ka Yamaniloka lakar tunden manira nigtig watek atmane!"
Sang kapandikayang di gelis mamargi ngungsi alas gunung. Sasampune rauh ring alase raris munggah utusan Sang Jogor Manike ring taru bingine tumuli ngatag watek cikra balane mangda di gelis ka Yama­niloka ngojog Tegal Penangsaran. Watek cikra bala­ne gegelisan mamargi ngiringang sapituduh putusan Sang Jogor Manike. Watek cikra balane punika mi­nakadi Buta Renteng, Buta Gagakjering, Buta Atis, Buta Dudus, Buta Jerang, Buta Kadompang, Buta Preta, Buta Wiraksa, Buta Bang, Buta Rere, Buta Angkutakut, Buta Reregek, Buta Molah, Buta Wilis, Buta Rare, Buta Ireng, Buta Mrengut, Buta Sarang, Buta Gegeteh, Buta Siu, Buta Anarung, Banaspati, Anjaanja, Buta Gagaksona, Buta Roga, Buta Wikal­pa, Paksi Raja, Buta Sasimbar, Buta Traktak miwah Buta Bungbung. Celeng alasan taler nyarengin luas ka Tegal Penangsaran. Sampun rauh ring Tegal Pe­nangsaraii sami girang manahipune, nenten madue manah kapiolasan ngeton watek atmane sedih. Wenten sane nyumbah, wenten sane ngeling sinambi masesam­batan, wenten taler sane misuhin. Watek cikra balane sahasa nigtig tur nguber atmane, sane ngalerang, nge­lodang, nganginang miwah ngauhang. Paksi agunge taler ngepung asing kenianga kacotot-cotot matannya­ne. Celenge capluk-capluk saha ngepung, punika nga­winang atmane ajerih tur malaib pati purug mawastu maclempung ulung ring kawahe.
Watek cikra balane raris ngucap, "ih watek atma taanang larane di Yamaniloka. Kaden aluh ngalih suargan? Anak keweh dadi manusa. Lamun makita ra­hayu daging tuture resepang. Yan suba aketo lakar mentik kenehe suci nirmala. Kramaning tumbuh dadi manusa angga sarirane patut bresihin, eda mesuang munyi pati kacuh. Buine eda pesan laksanane ngae ge­deg keneh anak len. Sapari seloan kramane patut tuut­ang, eda iri teken nyama braya. Tusing dadi nemah mamisuh rerama, dosane kutus tiban kalebok di kawahe." Atmane akeh, sami makumpul-kumpul wenten ngeling nyelsel raga, wenten masesambatan manulame meme bapa. Tan dumade rauh gajah miwah jaran sahasa ngu­ber watek atmane. Malih wenten paksi agung rauh nyanderin mawastu watek atmane malaib pati purug­purugin ngantos sengal-sengal angkihanipune.            , Watek cikra balane masaur, "Ih, watek atmane makejang! Mai laku dini ngetis di batan punyan curi­gane!" Atmane sami girang padrutdut pacang masa­yuban ring sor taru curiga punika. Sasampune Hang manahnyane membon raris kagejor tarune punika ma­wastu daunnyane aas pacruduk. Daun tarn punika ma­rupa kadutan nepen atmane sane sedekan membon ring sornyane.
Sang Buta Siu ngandika, "Ih, watek atma! Yen jejeh ditu, ingong nulungin. Mai enggalin!" Sang atma alon­alon mamargi ring ajeng Sang Buta Siune saantukan ajerih manahipune malih kaiwangang.
Buta Siu ngandika, "Ih, watek atma! Mai dini negak di selagan batune masepak. Dini tis melah tongos mem­bon!"
Sang Buta Sin ngucap, "Ih batu, cakupang ibane!" Mawastu engep batu punika pamuputne sami atmane sane negak ring selagan batune majepit mapuara ma­lodlod matannyane. Sami aduh-aduh sambilanga ma­sesambatan pati jlamut, limannyane pati grape naan­ang sakit.


Sang Buta Sin malih ngucap, "Ih, atma! Dumadak siu taun makelonne majepit dini sawireh setata mialangin tetujon timpal!"
Buta Simbar ngucap alus, "Uduh watek atma yan saja dot ngungsi suarga ingong misadia ngajak. Mai dini laku, titine ene tuut!"
Atmane raris nuut titi, wau matolihan tedun kandugi ngetor batisipune saantukan kakantenang ring sor titi punika wenten geni ageng ngabar-abar. Sunggane pa­cranggah lanying-lanying pisan. Wau atmane neked di masatengahan tan dumade titine kauntit pamuputne atmane ulung ka genine. Sami pajerit duuh-duuh. Sang Buta Simbar ngucap, "Ih atma, kutus tahun ma­kelon ibane nandang sengsara dini sawireh demen me­mati-mati di mrecapada." Wenten atma setata ngu­lurin keneh angkara, punika katiwakin danda kabed-­bed, kategul kalih taun ring punyan kepuhe ageng. Atman jadmane sane demen magegurah ka umah anake, katigtig kasuled awakipune olih Sang Buta Dudus. Usan punika raris kapulang ka kawah genine, suennyane petang taun irika. Wenten malih atman anak mayus rauh, gelis kasakitin tigang taun suen­ipune nandang sengsara. Yan sampun liwat saking sengkere malih numadi ring kadangnyane dados jadma berag tigrig. Ipun kasakitin olih I Buta Renteng. Wen­ten malih atma wau rauh raris katakenin indik pang­laksanannya sakantune ring madiapada. Atma puni­ka nguningang dewek ipune sering pedih ngantos mugpug ring paumahannyane. Atma punika raris ka­setset, kacahcah awaknyane olih Buta Jering mawastu dekdek remuk, tur kapastu mangda ataun suennya nandang lara. Yan sampun liwat ring sengkere mangda numadi malih. Wenten atma rauh sebengnyane sakadi nenten madue dosa. Atma punika negak nylempoh nga­turang sembah.
Sang Jogor Manik ngandika, "Uduh, atma muani te­ka! Kenken jalarane awanan mati? Enggalang orahang teken ingong!"
Atma punika matur, "Padem titiange malarapan sakit nenten sida antuk nambanin. Karyan titiange dados tukang rancab ngamademang jadma asing-asing sane kanikayang olih sang prabu. Titiang nenten malih mratiaksayang iwang patutipun."
Sang Jogor Manik mataken, "Ih, atma! Suba pepes malukat teken ida sang pandita? Gede pesan pelihe ane lakar trima. Dumadak ulung dasa tiban nemu sengsara di kawahe, kasengsarain olih Buta Kadompo." Malih wenten atma muani rauh. Sang Jogor Manik ngandika, "Ih, atma muani! Suba taen cai ngaturang dana punia? Suba taen nglaksana­yang yadnya, ngaturang odalan, makiis, nyanggar ta­wang? Suba taen nglaksanayang pitra yadnya, buta yadnya? Yan suba taen macihna cai nawang tutur. Eda bas sanget mripitang artabrana. Yaning ngelah gae un­dang nyama brayane."
Sang atma matur nguningaang ipun durung naenin nglaksanayang upacara panca yadnya. Sang Jogor Manik malih ngandika,"Ih, atma! Nirdon pesan cai tusing nawang tutur. Tusing pesan nawang beneh pelih. Anake sugih ngelah emas pipis apanga ada duma teken cucu buyutoe. Yan pepineh anake luih, mu­nyi muah laksanane setata nganutin isin agama. Yan jadmane belog kenehne momo, laksanane setata pripit tusing bani makidihang apang tusing telah arta branan­nyane. Jani ngong midanda. Dumadak cai kalebok di kawahe makelonne duang tiban. Suba pragat sengker­ne, cai buin numitis dadi jadma berag aking. Panebus­ne patut ngaturang caru teken I Buta Preta. Dewa Sang Suratma tulis pamastun ingonge!" Usan nganika­yang nyurat malih wenten atma rauh. Atma punika atman anak luh.
Sang Jogor Manik ngandika, "Uduh atman anak luh, kenken krananne mati muah apa wisayane di madia­pada.
Sang atma matur, "Singgih Ratu, padem titiange sang­kaning kasedihan mangenang pianak titiange padem kantun alit-alit. Titiang madrebe pianak kalih dasa, maka sami padem, asiki nenten kantun."
Sang Jogor Manik ngandika, "Adi, Sang Suratma! Enggalin jemak gadane ento!"
Sang Suratma mamargi tur gelis mawali saha makta gada tumuli ngandika, "Ih, atma! Jemak gadane en­to!" Atmane nenten mrasidayang makta gada punika saantukan baat. Kabatek antuk jejeh manahipune, ipun nenten purun tulak raris ngangsehang makta gada pu­nika. Angkihannyane ngangsur paningalanipune pepe­tengan pamuputne bah nylempoh. Sang Buta Nerit ngwastonin atma punika mangda nandang sengsara ring kawahe sia taun. Yan sampun puput sengkere pu­nika malih numadi ring panyamananipune dados jadma luh jegeg. Para truna-trunane akeh sane ngedotang, mawastu ngadakang rebat, pamuputnya anake luh pu­nika kapademang ring setra Gandamayune.
Sang Jogor Manik malih nyingak atman anak luh pa­marginnyane gegelisan tumuli raris katakenin, "Uduh, atman anak luh! Apa geginan nyaine di madiapada? Apa maka jalaran nyaine mati?"
Atmane punika matur, "Ratu Betara, padem titiange sangkaning nandang gering. Geginan titiange ngleak, nesti miwah neluh nerangjana. Titiang sampun ma­demang jadma limangatus. Kasaktian punika gumanti pican Ida Dewi Durga."
Sang Jogor Manik ngandika, "Dumadak nyai tan pa­awak masengker kutus tiban, dadi uled siu tiban, muah dadi jlati kalung satak tiban. Yaning tingkah nyaine enu corah lantas dadi sarwa ane ngenitin di gumine."
Malih rauh atman anak lanang. Atma punika kacingak antuk Sang Jogor Manik tumuli katakenin, "Ih atma, apa jalaran caine mati. Apa wisayan cai­ne dugas caine enu idup?"
Atmane raris matur, "Padem titiange sangkaning ka­bencanen olih anak luh jegeg. Mungguing geginan ti­tiange sarahina maboros miwah mapikat."
Sang Jogor Manik nyaurin, "Uduh atma, laksanan caine corah, setata ngamatiang buron. Ngong matakon ping kuda suba cai malukpt nglebur dosan caine? Buka atur caine tusing taen malukat ento maciri cai kaliwat nraka. Jani tandang laran caine apanga kasakitin olih I Buta Mong muah I Buta Gagaksona makelonne ple­kutus tiban kasengsaran masusupan di alase. Sama­kelon caine di alase paripolah caine apanga cara ma­can galak."
Wenten malih rauh atman anak luh, pajalan­nyane dabdab alon tayungane lempung lembut. Sang Jogor Manik ngandika, "Ih, nyai atman anak luh! Apa jalaran matin nyaine? Dugase enu idup apa geginan nyaine?"
Atmane punika matur, "Inggih Ratu Sang Jogor Ma­nik! Padem titiange sangkaning ngulurin demen..Ti­tiang atman jadma bekung." Sang Jogor Manik kenyem ngandika, "Ih atma, yan nyai dot ngelah pianak, ingong jani maang nyai pianak, melahang jani manyonyoin!" Atmane malih matur, "Ratu Sang Jogor Manik, icen titiang anak alit listuayu warninnyane! Saking sue ti­tiang ngame-ame pianak." Usan punika raris rauh Sang Suratma makta rarene punika tur di gelis kapi­cayang ring atmane. Bijale punika gelis nyanggem nyo­nyonnya i bekung. Wau kawaspadayang kakantenang bijal sane nglanting ngisep nyonyonnyane. I Bekung raris ngatabtab, nemah mamisuh."
Sang Jogor Manik ngandika, "Ih, nyai atman jadma bekung! Jani nyai pulang ingong di kawahe mawaneng atiban. Yan suba buin numitis apang sakitina olih I Buta Rare!"
Wenten malih atma sarat matetegenan. Sang Jogor Manik mataken, "Ih atma, apa awanan cai mati muah ngenken wisayan caine dugase enu idup?" Atmanipune I Buyut gelis matur, "Ratu Betara padem titiange sangkaning labuh ring pangkunge. Titiang mamanah ngalap samblung gumanti pacang wehin ti­tiang banteng sane wau usan anggen titiang matekap.
Geginan titiange wantah mamacul. Sane tandur titiang inggih punika pisang, ubi, kladi, lambon, kacang, ja­gung, labu, biaung, undis, kekara, pantun gaga, lenga, godem miwah jali. Upon-upone punika sane tegen ti­tiang puniki. Titiang nunas mangda Palungguh Betara sueca ngicen titiang suarga genah titiange pacang ma­tetanduran.
Yaning nenten kaicen nunas yadiastu numbas titiang sairing. Titiang sampun makta emas miwah ji­nah pacang angge panebasipun."
Sang Jogor Manik ngandika "Ih, Buyut cai sugih pe­san!" Usan punika kandikayang Sang Suratma ngam­bil emas. Pikayunida pacang mintonin, napike I Buyut wiakti ipun polos nenten madue manah loba? Wau ka­pireng pangandikan Ida Sang Jogor Manik, Sang Su­ratma gelis mamarga ngrereh emas tur gelis mawali makta emas apeti tumuli kaadukang ring padreben I Buvute.
Sang Jogor Manik ngandika, "Buyut, ane encen emase gelah cai?" I Buyut raris ngwaspadayang tumuli di gelis munduhang emas padrebenanipun raris matur, nguningayang mungguing emas padrebeanipune wan­tah puniki sane mapunduh. Sang Jogor Manik malih ngandika, "Ih Buyut, sujati idep caine polos tur pasaja tusing ngelah keneh corah droaka. Ane jani kema cai matulak buin ka mrecapada. Kulawargan caine cacarin pada abedik pagelahan cai­ne. Bresihin padewekan caine! Lautang lantas mayad­nya undang nyama brayane! Upahang gong, angklung, gambang. Ingetang ngupah wayang gedogan,wayang gambuh muah wayang praraton. Ingong sadia mabalih sawireh ento mula manut kecaping tatwa. Aturin pran­da Siwa, Buda muah Senggu ngrajegin yadnyan caine. Aturin para panditane lenan apanga lunga nyaksinin yadnyan caine! Aturin apanga ada ane mamutru, ma­maca Adiparwa sawireh yadnyan caine gede. Ento cirin caine subakti ring dewa, pitra muah ring Sang Hyang Widi. Ingetang ngaturang caru ring Sang Buta Bebe be­nganmunuh. Ento patut baangin caru apanga tusing ngaduk-aduk. Sasubane suud patut ngaturang sesari teken sakancan sang milu muputang yadnyane ento. Asing-asing manusane nyidayang malaksana buka ke­to yan mati manian sinah suarga tepukina. Atmannya­ne kapendak baan widiadara-widiadarine, tur nongos di merune luih."
I Buyut rena manahipune miragi tumuli di gelis ma­pamit pacang mawali ka madiapada. Ida Sang Jogor Manik ledang kayunidane tumuli nglugrain I Buyut mapamit.

Satua Bali : Kambing Takutin Macan


Kambing Takutin Macan
            Wenten tutur-tuturan satua, ji keteng mudah ji dadua mael ji telu tanpa aji. Mangkin wenten kocap madan I Kambing takutin Macan. Ada kambing madan Ni Mesaba. Ia luas ka alas, panakne Ni Wingsali mase bareng ka alase, teked di alase tepukina teken Macan, I Macan ngon nepukin Ni Mesaba. I Macan ngomong, ”ih buron apa saja iba, bani mai ka alase, kai anak kuasa dialase ene,” masaut mangkin i mesaba, ” ih iba macan, iba mirip tusing nawang, uli awak kaine bisa pesu api”, kenten pasautne ni me saba. ” ditanduk kaine Ida Shang Hyang Widhi ane malinggih, kai kaliwat sakti tusing buungan iba amah kai”. Ni mesaba ngonkonang tandukne tur makecos. I Macan lantas malaib, tepukina teken i Bojog. I Bojog matakon,” beli apa karana beli malaib?
” kenten patakon i bojog, I Macan masaut” beli jejeh nepukin buron tawah, awakne poleng,tandukne lanying,” i bojog buin ngomong, ” ento tusing je lenan teken i kambing. Tiang mamusuh teken ia, jalan jani malipetan bareng - bareng”, ” alih ia”, masaut i macan. Yeh yen beli kema, sing buungan beli mati”,” len cai gancang menek, ka punyan enyuhe, lan elah makecos”. I bojong buin masaut” yen beli sengsaya jalan tegul bangkiange, ten tekekang ikuhe” munyin i bojog lantas guguna teken i macan. Lantas ia ngelilitan ikuhne pada negul bangkiangne. Nah kacrita mangkin, teked diarepan i me saba, ni mesaba masebeng egar, tur mamunyi” Eh cai bojog teka, dugas cai kalah matohtohan cai majanji lakar nyerahang maan patpat. Ane jani cai mara ngaba aukud”,” Nah kanggoang mbk mase, mbk nak gidaman be macan. Mara keto munyine ni mesaba, i macan kaliwat jejeh,” beh i dewek bayahanga utang teken i bojog ”, keto kenehne  i macan. Ditu lantas ia  jeg malaib pati puruk, i bojog beregedegan. Ajaka dadua ia lantas ulung dijurange nepukin batu. Pamuputne mangkin lantas, mati i macan teken i bojog. Nah kad nika satua indik i kambing sareng i macan. I Kambing takutin macan. Nggih makakirang nunas ampura, kelungkung semarapura, kirang langkung nunas ampura, matur  suksma.

Senin, 28 Mei 2012

LUH


 
luh...
Eda kaden aluh dadi eluh..
Eda ulah aluh ngaba eluh..
lampahe nyihnayang solah..
solah salah ngalahang budi..
Apang mabudi luh luung..
Boya luh luu..
Apang dadi luh luih..
Boya luh pelih..
Luh..
Resepang makejang..
Ehm..
Boya ja tutur luntur

Minggu, 27 Mei 2012

I BASUR LEBUR






Kacrita Nyoman Karang maumah di  banjar sari. Ia ngelah pianak dadua dahat jegeg-jegeg ngulangunin. Sedek dina anu Nyoman Karang maseliahan di bale bengonge ngajak pianakne. Di bale ne ene nyoman karang biasa masanthi ngajak pisaga-pisagane.

Nyoman Karang :     uduh dewa sang ayu ajak dadua, eda nyen I dewa makaad ejoh-ejoh, inguh keneh bapane padidian jumah. Nu bapa inget tekan unduke malu dugase memen ceninge nu maurip. Kema memen ceninge malali kaumahne de rempag, jeg sing ada unduk apa memen ceninge maplisahan ngorahang nyakitang basang. Bapa ngidih tulung, liu pisagane teka nulungin, sakewala sengkalane sing dadi kelidin, jeg memen ceninge suba ngalahin.
Ni Sokasti          :     nggih pa, eda ento biin ingetanga, nak mula ya tuah pejalane I meme buka keto, ne jani tiang ajak dadua dini ngayahin bapa. Bapa satmaka betara sekalan tiange, sai-sai lakar idihin merta.
Ni Rijasa            :     beneh to pa cara munyine I mbok, tiang ajak dadua sadia ngayahin bapa dini jumah. Selegan dogen manunasica teken ida sasuhunan, jeg pastika icena pamargi.
Nyoman Karang :     cening pianak bapa ajak dadua, saja melah buka keneh ceninge, bagia bapa ngelah pianak  buka I dewa.sakewala nyen cening, de cening kanti engsap ngarunguin I kaki balian, to tunasin bekel dewek, awak idup tanpa nyama braya. Yen tuah bapa, suba ja cening nawang, bapa jelema belog, tiwase bas kaliwat, sing nyidaang lakar ngemaang liu.
Ni Rijasa            :     beneh saja pa, tuah I kaki balian ane prasida olas asih teken I raga, tiang mase sai baanga tutur teken I kaki balian.
Nyoman Karang :     nah keto suba cening, sajabane ento eda mase cening lali teken widi, ida tunasin urip, tunasin seger, sai-sai cening ngaturang canang, manyampat di sanggah, pastika rahayune kapanggih.
Ni Sokasti          :     nah to suba, ne I Rijasa jeg sabilang orahin nyampat tuara taen nyak, ada dogen dalihanga.
Ni Rijasa            :     beh mbok, orahanga be tiang tekan bapa, buin mani tusing be baanga bekel ne….
Nyoman Karang :     Cening,..anak tusing ada pocolne cening mabersih. Mani-mani tusing dadi cening buka keto, manyama ajak dadua cening apang pada tulung, yen ajak liunan jemak, anggalan ye pragat.
Ni Rijasa            :     nggih pa..nggih…

Nyoman Karang :     buin besik orahin bapa, I raga idup tanpa brana, eda cening boros, nak mani puan nu ada dina, keret-keretan abedik. Eda mase cening emed malajahin sastra, sastrane luih sandang anggo tuladan idup, liu ada di sastrane, ento patut uningang cening.
Ni Rijasa            :     melah saja buka raos bapane, ulian sastra iraga urip.
Nyoman Karang :     nah cening, keto suba…liang keneh bapane yen I dewa suba tangar, tusing pocol bapa ngardi idewa, sakewala ingetang cening apang dadi luh luih, boya luh luu.

Tonden puput matuturan, saget ada anak teka, awakne gede ganggas, mangaba madik, madan I gede basur, pongahe bas kaliwat, tusing orahang jeg negak ngangguang kita.

Nyoman Karang :     yeh Beli Gede, tumben beli teka, mekelo beli tusing taen singgah, ada apa mirib beli?
I Gede Basur      :     beh saja nyoman, mekelo suba beli sing taen singgah, bas liunan gae beli, kanti kapah mareren, peteng lemah liu gaene.
Nyoman Karang :     nah beli nak mula geginan idup, sai alih, liu ya bakat. Men ada apa ne beli gede?

I Gede Basur      :     beneh saja man, kene nyen nyoman, apang tusing liu beli ngaraos, panekan beli mai tuah ngidih olas teken nyoman, sakewala pinih riin beli nunas ampura, ento nyen I Sokasti, panak caine pang sida anggon mantu, adungang ngajak pianak beline I Tigaron. Kenken ja demen caine, beli jumah tusing kuangan apa, arta  brana maliah.
Nyoman Karang :     beli, beli gede, punika nak saja keweh beli, tiang mase tusing bani nuukin kenehne I Luh, nyak sing nyak druenang ja nyen beli.

Tonden puput baose, I Made Tanu prapti. Pajalane alon banban sebengne polos matata.

Nyoman Karang :     made uli dija busan, mai negak malu.
Made Tanu         :     tiang uli jumah beli,
Nyoman Karang :     ooo keto, nah mai malu ngorta dini, ne kebenengan mase ada beli gede.
Made Tanu         :     nah beli, sakewala tiang kejep dogen. Ada ane lakar raosang tiang ja ne teken beli.
Nyoman Karang :     men apa ane lakar raosang made?
Made Tanu         :     kene beli, ampura malu, ento panak tiange jumah, I Tirtha, yen beli ledang juang iya anggon mantu, pang sing jumah mase sliyah-sliyuh, kema mai tusing karuan. Tiang nyerahang teken beli.
Nyoman Karang :     ehm……….

Ni Sokasti          :     (nyelag masaut) bapa made, kema suba mulih, tunden belin tiange mai, ngudiang jumah mangulgul, depang dini ngajak tiang.
Nyoman karang  :     (kenyem-kenyem)………
Made Tanu         :     nah beli amonto dogen raos tiange, tiang mulih malu.
Nyoman Karang :     nah-nah, melah-melah di jalan.

Made tanu laut ngamulihang. Kacrita jani Gedeg basangne Gede basur, laut mulih tusing mapamit. Dijalan sakancan palwa tatanduran tekteka. Bas gedeg basangne, semune barak, pajalane engap. Neked jumah ojoga teken pianak ne.

Tigaron               :     kenken pa, nyidang bapa mamadik Sokasti?
I Gede Basur      :     jengah keneh bapane, pocol bapa ngutang munyi sing ada apa. Jeg asing-asing anak len ane pilih, ento I tirtha panak I Tanune piliha. Sakewala nyen eda cening nyelsel, ne len jani kenehang cening, nu liu anak luh ane jegegan teken iya.
Tigaron               :     aduh…depang suba pa, depang tiang dadi truna tua. Yen sing I Sokasti, adenan tiang mati, nirdon idup dadi jelema yan tresnane tan kadagingan. Pocol sugihe kaliwat sakewala sing ada ngugu.
I Gede Basur      :     cening mas mirah bapane, eda cening sungsut buka keto. Nah cening, jani I Sokasti ngae sakit hati, sakewala bapa tusing nenggil. Bapa lakar ngwalesang. Yen sing kanti mati, bapa tusing  lega.

Nyaluk sandikala, Gede Basur majalan ngungsi setra, pajalane egah egoh liunan aban-aban, siap biing brahma, sanggah cucuk, muah sasana lianan. Disubane neked di setrane, Ia laut nuju pamuunan. Dangklang dengkleng mamantra, rajahe kagelaran laut ngalekas lan makeber kalangite dadi endih nguncar-uncar . Caritayang  Ni sokasti paling ukudane.

Ni Sokasti          :     bapa…bapa….aduh…sakit basang tiange, tulungin tiang bapa…
Nyoman karang  :     aduh cening anak kenken ne…tulung…tulung jero….
Ningehang munyin Nyoman Karange gerak-gerak liu pisagene teka nulungin, ada ane nyimbuhin bawang jae, ada ane ngurut batisne sokasti. Tan kacrita lampahe saget kaki balian suba diwangan, majujuk dinatah umahne Nyoman Karang.
Nyoman karang  :     kaki balian mriki jua tulungin pianak tiange, jeg tan wenten napi, saget glalang gliling ipun nyakitin basing.

Kaki balian         :     nah-nah nyoman mategtegang malu….(maekin Sokasti)
                                 Eda grunyunga sokasti, saru baan kaki ninggalin.
                                 Ane jani kema pesu ajak telu malinder ideh-idehan, ingetang ngabe sundih, becikang liate. Nyama braya ajak makejang, endihen onyang boboke badangin, badauh, badelod gedenang apang pedas baan kaki. Men lecir, kema uligang malu bawang janginnin isen.
Men lecir            :     nggih kaki, mangkin uligang tiang.
Kaki balian         :     nyoman, jemakang kaki dupa tatelu (raris Kaki Balian negak disampingne sokasti)
Nyoman karang  :     niki kaki….
Ni Sokasti          :     uduh kaki, tulungin jua tiang, sakitne nusuk pisan, awak tiange puyung.
Kaki balian         :     nah-nah…taenang cening, jani kaki nunas ica teken ida batara, dumogi ida sueca.
Ni Rijasa            :     mbok sayang, gelisang kuda mbok seger..
Ni Sokasti          :     adi..awak mboke jepite, tusing ngidang makiba.
Kaki balian         :     cening, tegarang kipekang awake, tundun cening lakar mantrain kaki.
Ni Sokasti          :     (makipekan)
Kaki balian         :     beh…ada mencanin nenenan….taenang malu cening, jani kaki ngastawa.

Tan puput baose, ada balian teka, sombong teken pongahe bas kaliwat. Mapi-mapi nagih ngubadin sokasti. Sastrane tuara madasar.

Balian pongah    :     makisid – makisid, eda grunyunga…sabatek ngubadin amonto tusing ja gae keweh, suba biasa ngejuk leak. Nah jani kema malu gaenang canang burat wangi masari 2 ringgit 8 tanding.
Nang asih           :     (kisi-kisi) beh…balian pongah ne…sing je ene ya balian ane tuni semengan madagang ubad di peken. Sing nawang elek.
Kardi                  :     saja to…balian sombong, benjepan gen silapina nas ne teken liake ento.
Balian pongah    :     heh leak…mai lawan icang…benjep yan bakat juk, kal tangkeb iba baan guungan.,hahahahah….
Gede basur         :     ne pa ada jelema pongah…nah pang sing telah pranane, paling melah balian ne ene malu amah…balian buduh iba…tandang laran cai jani. (nyimbuhang api)
Balian pongah    :     aduh…aduh….kebus…kebus…aduuuuuuuhhhhhh……………..

Balian pongah maplisahan di tanahe laut kaku, muane pelung buka puun…

Kaki  balian        :     keto suba balian tusing madasar sastra…
                                 Kisidan malu awakne, pang sing ngentukan ditu…
Kardi                  :     nggih kaki, mangkin kisidan tiang balian pongahe nenenan.
                                 Ngiring-ngiring kramane kisidan jebos niki.

Kaki balian malih ngastawa lan prasida ngelepas raga, raris kacunduk sareng gede basur ring maya loka.

Kaki balian         :     Gede suudang monto mencanen anake tanpa dosa, yan sing keto…pejah lakar bakatang gede. Suud malaksana corah, dharmane pagehang.
Gede Basur        :     uduh beli…ampura tiang, niki nak wantah kadharman tiange. Beli bisa ngae seger, tiang bisa ngae sakit.
Kaki balian         :     nah pedas bli, sakewala sokasti tuah ngelah pelih abedik, ia tusing je sandang bencanin gede. Saja buka munyin gedene, iraga pada ngelah kadharman, sakewala karmane itungan.
Gede Basur        :     nggih beli..sakewala tiang suba kadung sakit hati, niki sampun cihnan sakit hati tiange. Tiang nawang beli sakti, saktine tanpa tandingan, sakewala ageman iraga matiosan, beli ngangge sadu dharma, tiang ngange dharma weci. Yan tan ada tiang saktin beline tong ada nawang, iraga tan bina luir kadi api kalawan yeh, eluh kalawan muani, kaja muang kelode lan siwa muang budha. Ngae sakit tiang bisa, ngae seger tusing bisa, sakewala beli ngae seger bisa, ngae sakit tusing bisa.
Kaki Balian        :     saja buka munyin gedene, sakewala sokasti wong polos, tan sandang kabencanin, kema gede lenan ngalih tatadahan, beli olas teken gede.
Gede Basur        :     singgih beli, tiang satinut, sakewala tiang ngidih ene makejang singidan, tuah beli ane uning. Tiang pamit beli.

Kaki Balian        :     nah gede…..melahang pajalane.
                                 (nyingakin sokasti) Cening sokasti, tegarang rasayang…dija enu sakite?!
Ni sokasti           :     sampun inganan awak tiange kaki…sakewanten kari nerawang.
Kaki balian         :     nah cening, anak mula buka keto..cening selegang anggo borehe lan eda engsap mabakti ring ida hyang kawi.
Ni Sokasti          :     inggih kaki….

Wusan punika kaki balian mawali ka paumahane lan liang kenehnyane nyoman karang ninggalin sokasti seger.kruyukan siape nyujuh semeng,  Sang hyang surya masunar galang kadi galang kenehne Nyoman Karang sedek negak nyaleleg di adegan bale bengonge. Sokasti  ngancan seger. Kenyem manis nutdut kayun. Lampahe alon ngulangunin.

Nyoman Karang :        cening Sokasti, mai malu.
Ni Sokasti          :        nah pa.
Nyoman Karang :        men kenken cening, suba luungan asane ragan ceninge.
Ni Sokasti          :        ampun pa, sakewala nu lemesan bin gigis, sirep tiange mase leplep sajan. Jeg tusing taunan suba makruyuk siape.
Nyoman Karang :        nah selegang gen cening maboreh ane icena teken kaki balian. Men adin cening Rijasa anak dija?
Ni Sokasti          :        nggih pa, benjepan tengaine mare biin tiang maboreh. Tusing pedasang tiang pa, miribang nu di paon.
Nyoman Karang :        nah keto suba cening, selegang mabakti ring dewa kawitan, sinah sakite pacing ngejoh.

Kacrita jumahne Gede Basur, Tigaron ngeling padidian. Ngenehang idupne ane tusing taen katrima teken anak luh. Nyambat – nyambat memene ane suba malunan ngalahin.

Tigaron               :       Meme…..dija ja meme jani, laut ajak tiang bareng. Nista sajan idupe buka kene. Tusing kuangan arta brana, sakewala musuhin pisaga. Kanti pang pitu mamadik tusing ada ane nganyakang. Apa puaran tiange idup. Sokasti ane idaman tusing nganyakang. Luungan tiang mati. Pocol idupe gemuh sakewala embuhang tresna.

Caritayang jani ada daha prapti, kulitnyane selem, bibih linggah, gigi ranggah, kambene maurab injin, bone miik lading. Rokone tuara mareren. Ni Garu adanya.

Ni Garu              :        uduh beli, nguda beli nyakit kayun, durusang beli matangi. Tiang mai ngalih beli. Jalan tresnane adungang. Tiang tresna uli nguni teken beli. Napi malih itungang. Jalan ambil tiuk puntule bakelang ngarorod.
Tigaron               :        (pasautne banban masawang eling) mulih nyai papak bagbag, eda ngulgul.

Tan pawarnaning lampah, saget Gede Basur teka. Tepukina Ni Garu ngoda Tigaron.

I Gede Basur      :        eh…..magedi iba buuk, edi dini, bakat sempal baonge nyen.jelene dogen pangenan. Awak kahkah, tuma kutu pasliwer. Mulih nyai.
                                    Tigaron mase cai, saja jelema layah. Ngudiang nganemang jelema pengit alid buka kene.
                                    Garu…makaad nyai.
Ni garu laut malaib egah egoh, liate paling tanpa tuju. I Gede Basur ngandupang.

Tigaron               :        bapa, anak suba tunden tiang makaad, nanging tuara dadi.
I Gede Basur      :        depang, ia jelema buduh kasemaran. Nah jani suud monto ngeling. Cening nu wimuda, bajange mase liu. Jani engsapang Sokasti, kangguang Ni Rumanis, diapin jegege kuang, sakewala tingkahe anut. Magae dahat becat. kenken cening?
Tigaron               :        nggih kanggo bapa, tiang mangiring.
I Gede Basur      :        nah keto suba. Yan suba ia dini, malahang cening nyayangang, eda mamunyi kasar, munyi ngacuhe ilangang.
Tigaron               :        nggih pa.

Kocapan Ni Garu jani. Majalan nerus tanpa rerenanan. Engsap seduk lan bedak ban jengahe andupin Gede Basur. Jani suba Sandikala, majalan Ni Garu ngungsi setra. Neked di pamuunane ngucap-ngucap ngundang dewan setra.

Ni Garu              :        uduh dewa….durus kuda tadah ukudan tiange, mangda gelis tiang mati. Nirdon tiang idup.

Saget ada anak gede tegeh masunar putih, layahe lambih marurub api, Betari Durga nyihnayang raga laut nakenang Ni Garu.

Batari Durga      :        nyen nyai dini pules maplisahan?


NI Garu              :        Titiang mawasta Ni Garu, titiang kaerangan manah, mangda ledang ugi, ratu micayang maranugraha. Mangda titiang prasida ngiwa anggen mademang musuh titiange, I Gede Basur. Titian rauh mrika sangkaning manah patut menelokin Togaron, sakewanten ipun pedih manundung tur mangandupin. Sakewanten yening batara tan sueca, pademang jua titiang mangkin
Batari Durga      :        nah mendep cening, jani meme ngicen cening panugrahan, marupa pangliakan. Nah selepang layahe, lakar rajah meme malu.
Ni Garu              :        inggih ratu batara, matur suksma titiang.
Batari Durga      :        nah jani nyai suba sakti, panadian nyaine liu, endih selem, endih barak. Pranakan nyaine masih liu, I Garuda putih, I Gringsing, I sudhamala muah ane lianan. Saktin nyaine lebihan teken I Basur, yadiastun Ia Ngiwa. Nah Garu eda sengsaya, jani kemu alih I Basur laut pejahang.
Ni Garu              :        suksma ratu, titian pamit ne mangkin (raris makeber ka langite marupa endih nuju umahne gede basur. Teked di natahe laut manantang).
                                    Eh basur….pesuang ibane…lawan cang jani…
I Gede Basur      :        (tengkejut laut matakon) nyen cai?mawak api mapi-mapi nantang. Liak mara ibi cai sombong.
Ni Garu              :        cang Ni Garu…jengah cang andupin cai. Ne jani panekan cange lakar majahan cai.
I Gede Basur      :        oh…dongkange ene dadi endih. Nah lamun ento tagih nyai. Jani lawan I Basur (laut ngastawa lan maganti rupa dadi api pelung)

Pasiate rames gati. Kramane tuara bani pesu. Liu punyane puun kasander api Ni Garu muah Gede Basur. Kasaktiane wiakti tanpa wates. Disubane makelo pasiate, ada munyi maduhan, I Gede Basur maplisahan di tanahe, muane pelung puun.

I Gede Basur      :        aduuuuuuuhhhhhh…..
Ni Garu              :        kenken cai basur?amonto dogen saktin caine? ne jani pejah cai basur. (apine laut nyander I Basur ane maplisahan. I Gede Basur lebur)

wiriawan, Panging Puspa Negara'12